Home

Trang chủ > Di sản văn hóa > Đền nghè thờ Bạch Vân Sơn thần và phủ Mẫu

Tên di sản : Đền nghè thờ Bạch Vân Sơn thần và phủ Mẫu

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : Số 4109/QĐ – UBND

Giới thiệu

Nghè thờ Bạch Vân Sơn Thần và Phủ Mẫu được xây dựng trên một khoảnh đất rộng dưới chân núi Quỳnh Lĩnh, có ký hiệu thửa đất số 738, diện tích: 380m² trên bản đồ địa chính xã Đông Thanh năm 2000. Nghè và Phủ dựng theo hướng Đông - Nam, phía Bắc giáp đường làng, phía Nam giáp dân cư, phía Tây giáp núi Quỳnh Lĩnh, phía Đông giáp khu vực Nhà văn hoá thôn.

Nghè thờ Bạch Vân Sơn Thần có quy mô kiến trúc được bố cục theo hình chữ “Đinh”, gồm nhà tiền đường (5 gian), chính tẩm (2 gian). Trước tiền đường là bái đường (sân) lát gạch. Ở bái đường có bức bình phong kiểu cuốn thư và bài trí hai hàng tượng người và các con giống bằng đá như: Voi, ngựa, nghê, hổ, chó ngao và tượng võ sĩ đứng gác. Ngoài cùng là 4 cột nanh cao, trên đỉnh cột nanh có gắn tượng con Nghê. Từ 4 cột nanh, chếch về phía Nam khoảng 10m có nghinh môn, xây dựng theo kiểu chồng diêm 3 tầng 8 mái. Xung quanh đều có tường gạch bao che.

Về kết cấu kiến trúc tiền đường:

Theo các già làng cho biết cột kèo làm bằng gỗ lim, cột cái một người ôm không xuể. Kết cấu vì kèo theo lối giá chiêng - chồng rường, kẻ chuyền, gồm cột cái, cột quân và cột hiên. Hai đường xà thượng và xà hạ nối các vì kèo với nhau tạo thành bộ khung vững chắc. Hệ thống cửa bức bàn làm bằng gỗ lim. Trên mỗi cánh cửa đều chạm khắc Rồng, Phượng, Rùa đội hạc và hoa lá, mây trời. Đầu đao uốn cong lợp ngói mũi hài, bờ nóc trang trí “Lưỡng long chầu nhật”, bờ dãi trang trí con kìm, con xô.

Trong nghè bài trí nhiều câu đối, đại tự và nhiều hiện vật được chạm trỗ tinh xảo và sơn son thếp vàng lộng lẫy như kiệu bát cống, kiệu long đình, bộ bát bửu, rùa đội hạc, ngựa hồng - ngựa bạch. Ngoài ra còn có các bức cửa võng chạm khắc tinh xảo, sơn son thếp vàng. Trải qua biến cố lịch sử, nhà tiền đường, nghinh môn, bái đường và các con giống đá, bia ký và nhiều đồ thờ ở nghè thờ Bạch Vân Sơn Thần bị phá huỷ hoàn toàn. Duy chỉ có nhà Chính tẩm và một số ít đồ thờ còn giữ được đến ngày nay.

Nhà Chính tẩm: có 2 gian, dài 5m, rộng 4,5m. Diện tích: 22,5m². Vì kèo kết cấu theo kiểu giá chiêng, chồng rường, lợp ngói mũi hài. Bờ nóc trang trí “Lưỡng long chầu nhật”. Nét độc đáo về nghệ thuật điêu khắc ở đây là trên các thành phần kết cấu vì kèo như cột, con rường, đường xà...đều chạm khắc cầu kỳ. Đề tài trang trí là rồng, phượng, sư tử và hoa lá, sóng nước, mây trời...mang phong cách nghệ thuật nửa đầu thế kỷ XVII.

Về nghệ thuật chạm khắc gỗ ở nhà chính tẩm nghè thờ Bạch Vân Sơn Thần phải kể đến bộ cánh cửa chạm khắc nổi hình Rùa đội Hạc. Đường nét chạm khắc tinh xảo, bố cục thoáng đạt. Khi hai cánh cửa khép lại thì bức chạm khắc hai con Hạc đối diện nhau tạo thành bức tranh Hạc Quy nghinh phụng thật sống động.

Ở đây còn lưu giữ được bộ cánh cửa đền chạm khắc hình hai con rồng uốn lượn tạo thành hình lá đề hoặc chạm khắc rồng trên 4 cột cái. Cũng là một trong những nét độc đáo về nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc thế kỷ XVII ở Thanh Hoá, mà chưa phát hiện ở nơi nào khác.

Ngoài ra, còn nhiều bức chạm khắc gỗ khác, đề tài trang trí rất phong phú và giàu tính hiện thực mang phong cách dân gian đậm nét.

Về bài trí ở nhà Chính tẩm: do nhà tiền đường không còn, nên đồ thờ "Dồn chất" vào chính tẩm. Vì vậy, việc bài trí đồ thờ mới chỉ là dàn xếp theo ý chủ quan. Tuy vậy, long ngai bài vị và tượng thần được bài trí ở vị trí trung tâm ngôi nghè.

Về số lượng tác phẩm nghệ thuật điêu khắc đá:

Tác phẩm nghệ thuật điêu khắc đá ở nghè Bạch Vân Sơn Thần còn lại không nhiều. Trong số đó, đáng kể nhất là tượng Hổ đá (cao 0,75m - thân rộng 0,28m). Con vật được thể hiện trong tư thế ngồi cao. Hai chân sau thu gọn sát bụng để lộ bắp vế căng tròn. Đầu hơi ngẩng cao, mắt nhìn về phía trước như chăm chú theo dõi. Cái đuôi dài tròn lẵn, mềm mại uốn nhẹ đặt trên tấm thân chắc mập. Dưới tầm mắt người xem, mảng khối diễn tả toàn thân con vật toát lên vẻ đẹp mạnh mẽ, nhanh nhẹn. Ngoài ra còn tượng Chó đá, được chạm khắc tinh xảo. Tượng Chó đá được thể hiện trong tư thế ngồi cao. Loại tượng này có kích thước nhỏ (cao 0,30m).

Phủ Mẫu được xây dựng liền kề và cùng hướng với nghè thờ Bạch Vân Sơn Thần. Theo các cụ cao niên trong làng cho biết: Phủ Mẫu được xây dựng vào cuối thế kỷ XVII, đầu thế kỷ XVIII. Đến thời vua Tự Đức năm thứ hai (1849) được tu sửa lại. Sự kiện này được ghi trong tấm bia dựng ở Phủ Mẫu. Đến năm 1974, tấm bìa bị phá huỷ cùng với việc tháo dỡ Phủ Mẫu. Quy mô kiến trúc: gồm nhà tiền đường (3 gian), chính tẩm (3 gian - chia làm 3 cung) bố cục theo chữ “Đinh” (J). Phía trước là bái đường, bình phong. Ngoài cùng là nghinh môn. Tuy nằm trong cùng khuôn viên với nghè Bạch Vân Sơn Thần, nhưng Phủ Mẫu có Bái đường (sân) riêng, có cổng ra vào riêng. Các vì kèo làm bằng gỗ lim, chạm khắc hình rồng, phượng đẹp đẽ, lợp ngói mũi hài. Bờ nóc trang trí “Lưỡng long chầu nhật”.

Trong Phủ bài trí nhiều pho tượng Mẫu có bức đại tự "Mẫu nghi thiên hạ”, nhiều câu đối, sắc phong. Ngoài ra còn có tượng các con giống đá như voi, ngựa, chó ngao, hổ bài trí trong, trước nhà tiền đường và bái đường. Trải qua thăng trầm lịch sử, Phủ Mẫu cũng bị tháo dỡ để lấy vật liệu làm bàn ghế học sinh. Các pho tượng mẫu và nhiều đồ thờ khác dồn chất vào nhà Chính tẩm nghè thờ Bạch Vân Sơn Thần. Lâu ngày, nhiều đồ thờ bị mối mọt, hư hỏng. Vào năm 1986, nhân dân trong làng xây dựng lại dựa theo nền móng cũ. Gồm có nhà tiền đường: 30m², hậu cung: 24m². Về nghệ thuật kiến trúc không có gì đặc biệt.

Trong đền bài trí các ban thờ Mẫu, cả thảy có 10 pho tượng Mẫu. Ngoài ra còn có nhiều hiện vật có giá trị.

Tóm lại: Nghè Bạch vân Sơn Thần và Phủ Mẫu không còn nguyên trạng, nhưng những gì còn lại, như giới thiệu trên, là nhân chứng về công trình kiến trúc tôn giáo có giá trị nghiên cứu về lịch sử, văn hoá và nghệ thuật ở thế kỷ XVII trên đất Cổ Bôn. Đó chính là thời kỳ nền văn hoá dân tộc bước vào giai đoạn phát triển huy hoàng. Các loại hình kiến trúc tôn giáo như đình, đền, chùa...được phát triển mạnh mẽ. Trong các công trình kiến trúc nghệ thuật điêu khắc và trang trí gỗ, đá mang phong cách dân gian đậm nét, phản ánh cuộc sống bình dị và lành mạnh của nhân dân lao động. Tuy nhiên bước sang thế kỷ XVII, nghệ thuật tạo hình có phần nào trở lại tính chính thống (nghệ thuật cung đình), trang nghiêm thời Lê (TK XV), nhưng không đến nỗi gò bó, công thức và kỹ thuật thì ngày càng điều luyện, Tỉnh tế. Đến giữa thế kỷ XVII, phong cách dân gian được thể hiện một cách vô cùng phong phú, diễn tả một cách hiện thực và sinh động, phản ánh trung thực đời sống tư tưởng và tình cảm, nói lên tính lạc quan yêu đời và sức sáng tạo phong phú của những người lao động.

Ra đời trong hoàn cảnh lịch sử ấy, những công trình điêu khắc gỗ, đá ở nghè thờ Bạch Vân Sơn Thần và Phủ Mẫu làng Quỳnh Bôi ít nhiều là dẫn chứng cụ thể nói lên giá trị đích thực về nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc và trang trí thời bấy giờ.

Những hiện vật cổ có giá trị trong di tích:

Nghè - Đền Bạch Vân Sơn Thần:

Tượng thần (gỗ) cổ Đăng Quận công Nguyễn Khải (Thánh Hẹ) - Sơn son thếp vàng.

Bài vị, mũ thần.

Long khám đặt bài vị.

Ba cánh cửa chạm khắc rồng.

Mâm bồng.

Cây đèn: 02

Biển “Thượng đẳng”.

Hạc gỗ + Rùa gỗ.

Bát hương đá: 03 chiếc.

Chó ngao đá.